Negatief effect nachtelijke verlichting op gezondheid en biodiversiteit groter dan gedacht

Nachtverlichting heeft een effect op onze slaap, dat wist je al. Maar ook de koolmees slaapt er slecht door, de rivierprik is ervan in de war en de glimworm vindt zijn wederhelft niet. Bij mensen verhoogt nachtverlichting mogelijk de kans op overgewicht en mentale problemen. Dat stellen het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) en PIH - Kenniscentrum Milieu en Gezondheid vast in twee literatuurstudies in opdracht van de vijf provincies en het Interprovinciaal Kennis centrum (IPKC).

Omdat steden en gemeenten verplicht zijn om tegen 2030 om te schakelen naar ledverlichting werken de provincies aan een praktijkgids met verlichtingstips. Samen met de vernieuwde ecologische duisternisbehoeftekaart moet de praktijkgids lokale besturen helpen om de juiste keuze te maken per regio en straat.

De omschakeling naar ledverlichting is het moment voor steden en gemeenten om de juiste keuzes te maken en stil te staan bij invloed van kunstlicht op dieren, planten en mensen. Om hen te helpen lieten de vijf Vlaamse provincies en het Interprovinciaal Kenniscentrum (IPKC) twee literatuurstudies uitvoeren. Het PIH – Kenniscentrum Milieu en Gezondheid bracht de wetenschappelijk studies samen over de relatie tussen nachtelijke verlichting en de gezondheid van de mens. Het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) analyseerde de studies over de effecten van nachtelijke verlichting op biodiversiteit. Op basis van deze literatuurstudies werken de provincies een praktijkgids uit voor lokale besturen.

Relatie tussen verlichting, nachtrust en kanker

De blootstelling aan kunstlicht ’s avonds en ’s nachts heeft negatieve gevolgen voor onze slaap. ‘s Avonds stijgt de hoeveelheid slaaphormoon melatonine in ons bloed zodat we voelen dat het tijd is om te gaan slapen. ’s Nachts zorgt melatonine voor een goede nachtrust en herstelprocessen in het lichaam. Licht, en zeker blauw licht, verstoort de aanmaak van melatonine. Wetenschappelijke studies tonen aan dat meer nachtelijke verlichting samengaat met meer voorschriften voor slaapmedicatie, een kortere slaapduur en ongenoegen over de slaapkwaliteit.

Studies tonen ook een mogelijk verhoogde kans op borstkanker aan voor mensen die in een gebied met veel - vooral blauwe - nachtverlichting wonen. Want melatonine zou ook eigenschappen bevatten die kanker tegengaan. De invloed op het melatonineniveau zorgt mogelijk ook voor meer kans op overgewicht en heeft een invloed op ons mentaal welbevinden.

Glimworm vindt geen partner

Ook op dieren heeft nachtverlichting een effect. De voortplanting van glimwormen komt in gevaar omdat mannetjes de lichtsignalen van vrouwtjes niet opmerken. Vogels beginnen vroeger op de dag te zingen en leggen hun eieren vroeger in het seizoen wanneer er onvoldoende rupsen zijn om de kleintjes te voeden. Verlichte wegen vormen bovendien barrières in het landschap. Zo blijkt uit Fins onderzoek dat de rivierprik, een zeldzame vissoort die ook in België voorkomt, zijn trek stopt omwille van een verlichte brug boven zijn migratieroute.

Niet één passende oplossing voor alles

Al deze voorbeelden maken duidelijk dat nachtverlichting een negatief effect heeft op de biodiversiteit en de mens. Maar niet alle types verlichting hebben hetzelfde effect en niet elke diersoort ondervindt dezelfde negatieve gevolgen.

Bovendien, zo blijkt meer en meer, is het voor lokale besturen belangrijk om ook rekening te houden met het veiligheidsgevoel van hun inwoners wanneer ze hun verlichtingsplan met nieuwe ledlampen uitdenken. Hoewel de geregistreerde criminaliteit in de Westerse samenleving sinds 2010 stevig is gedaald, ook in België, stijgt het onveiligheidsgevoel. Naast nachtverlichting zijn er ook andere oplossingen om het onveiligheidsgevoel weg te nemen: slimme verlichting, visuele hinderpalen of potentiële schuilplaatsen voor daders wegnemen of banken te plaatsen voor meer sociale controle.

“Er is geen ‘one-solution-fits-all’. Lokale besturen moeten verschillende factoren in overweging nemen om de juiste beslissing te maken bij de omschakeling naar ledverlichting. De belangrijkste vuistregels: in woongebieden de lichten dimmen of doven waar en wanneer het kan, zoveel mogelijk kiezen voor rood of amberkleurig licht en rekening houden met het veiligheidsgevoel van voetgangers en fietsers door ook andere maatregelen te nemen. In natuur- en buitengebieden moeten we dan weer zoveel mogelijk de duisternis behouden en donkere netwerken van beek- en riviervalleien creëren.”

Daan Dekeukeleire, INBO

Praktijkgids en duisterniskaart helpen lokale besturen

Het is dus een hele uitdaging voor lokale besturen om over te schakelen op ledverlichting. Een groep experten gaat daarom aan de slag met de bevindingen uit de studies en schrijft een praktijkgids uit met verlichtingstips voor lokale besturen. Die zal eind 2023 beschikbaar zijn via de websites van de provincies.

Ook de ecologische duisternisbehoeftekaart werd vernieuwd. Die geeft de mogelijke impact van nachtelijke buitenverlichting op planten en dieren weer: hoe donkerder het gebied, hoe hoger de impact. Samen met de praktijkgids over de impact op veiligheid en criminaliteit kan een lokaal bestuur zo de keuzes voor verlichting afwegen.

"Openbare verlichting is een verhaal van enerzijds/anderzijds. Enerzijds wordt het door de meeste mensen als iets vanzelfsprekend beschouwd. Maar anderzijds moeten we ons bewust zijn van de effecten op de fauna en flora en het energieverbruik van openbare verlichting. Enerzijds zijn er dus sociale aspecten – op het vlak van veiligheid en comfort. Anderzijds zijn er de ecologische aspecten. Al die aspecten moeten we zo objectief mogelijk afwegen ten opzichte van elkaar."

gedeputeerde Riet Gillis, bevoegd voor Klimaat, Milieu en Natuur

Tijdens de Nacht van de Duisternis, op zaterdag 14 oktober 2023, kan je deelnemen aan tal van activiteiten. 

Betrokken partners: Deze kennisondersteuning komt tot stand door een samenwerking van provincies Antwerpen, West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant en Limburg, PIH, Instituut voor Natuur en Bosonderzoek (INBO), Fluvius, Agentschap voor Wegen en Verkeer (AWV), Het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB), Departement Omgeving, Regionaal Landschap Schelde-Durme (RLSD), Leve(n) De Nacht vzw (Lichthinder vzw).